"Tek yol budur deriz; bilmez miyiz ki bir noktadan geçebilen doğrular kadar yol vardır."

(Thoreau)




Pazartesi, Ocak 23, 2012

Ayirici tani - I

Yok, doktorluk yapmaya kalkismayacagim :)
Cesitli sebeplerle birbiriyle karistirilan (ya da benim karistirdigim ya da ortak bir özellik tasiyan ya da ayni ailenin bireyleri olan) bitkileri birbirinden ayirip tanimaya yarayan bir dizi fotografli yazi yazmak var aklimda.

Serinin bu ilk yazisi sifali olmalari sebebiyle haklarinda cokca konusulan ve birbirleriyle cok karistirilan bazi yabani meyveler hakkinda. Asil amacim bitkileri tek tek tanitmak degil, sadece karsilastirmak oldugundan  aklima gelen en önemli özelliklerini yazmakla yetinecegim. Ya da sadece isimlerini anacagim.  Özellikle yaban mersini konusundaki karisikligi gidermeme yardimci olan Tijen'e cok tesekkürler. Isimler Türkce / Latince /Ingilizce /Almanca seklinde:

Kızılcık / Cornus mas / European Cornel / Kornelkirsche :


Photo by flora.cyclam
Anavatani Güney Avrupa ve Güneybati Asya olan bir agac(cik)in meyvesidir. Yani Türkiye'de de yetisir. Anadolu'nun unutulmaya baslayan meyvelerinden diyecegim neredeyse. Sari, kücük ciceklerini baharda bütün meyve agaclarindan önce acar. Eksimsi, zeytin gibi ince uzun, kirmizi meyveleri sonbaharda en gec olgunlasanlardandir. Bahar hali böyle, sonbahar hali söyledir. Oldukca yararli bir meyvedir. Ates düsürücü etkisinden bahsedilir. Surubu, marmeladi, sekerlemesi, salamurasi, tarhanasi yapilir. Icinde yine zeytin cekirdegini animsatan, sert, oval , tek bir cekirdegi bulunur.


Turna yemisi (Kaynak: agaclar.net) / Vaccinium subgenus Oxycoccus / Cranberry/ Moosbeer, Kranichbeer 


Photo by Theogarver
Ingilizce adiyla yaygin olarak Cranberry olarak bilinen bu meyvenin anavatani Kuzey Amerika. Herdem yesil bodur calilarda yetisiyor. Meyveleri kizilciga benzemesine ragmen onun gibi ince uzun degil, daha yuvarlak. Cicekleri pembe. Yapraklari da cok farkli. Su fotografa bakilirsa cekirdek yapisi da kizilciktan ayirabilmekte yardimci. Susam büyüklügünde imis tohumlari. Türkiye'de iklim yetistirmeye uygun, meraklisi yetistiriyor. Özellikle idrar yollari iltihaplanmasina iyi geldigi bilimsel arastirmalarda da kanitlanmis. Meyvesuyu, sosu, receli yapiliyor. Tatlandirilmis, kurutulmus meyveleri de var. Türkiye'de de aktarlarda satiliyor. Isin ilginc yani islenmemis halinde kizilcikla karistirilan bu meyvenin, kurutulmus hali de yaban mersini diye satiliyor :)

Likapa, Cay üzümü, Mavi yemis / Vaccinium myrtillus / Blueberry, Bilberry / Heidelbeer


Photo by Simply Bike
Maviyemis ya da Karadeniz'de bilinen adiyla Likapa doganin nadir mavi meyvelerinden biri ve diger mavi meyveler gibi rengini üzerindeki bugulu tabakadan aliyor. Onu elimizle sildigimizde rengi aslinda siyahimsi :) Alcak calilarda yetisiyor. Cig yerken agiza gelen belirgin bir cekirdegi yok. Sifali meyvelerden biri. Wikipedia'nin yazdigina göre en az bin yildir Avrupa'nin geleneksel tibbinda bir yeri var. Akla gelen herseyi yapilabilir: Marmelat, sos, surup, pasta, kek, kurabiye, dondurma.  Türkiye'de bu meyvenin kurusu da yaban mersini olarak biliniyor ve satiliyor.  "Eger bu yaban mersiniyse kirmizi olan ne? Eger kirmizi olan (yani aslen cranberry) yaban mersini ise bu meyve ne?" diye sormadan edemiyor insan. 



Yaban mersini, Mersin, Murt / Myrtus communis / Myrtle / Myrte



Photo by Barbol
Bu benim sahsen bilmedigim bir bitki. Internet üzerinden bulduklarim ve bana aktarilanlarla sınırlı tanisikligimiz. Akdeniz'e kiyisi olan ülkelerde yabani olarak yetisiyor. Beyaz cicekleri var. Beyaz ve morumsu siyah renkte meyve veren iki türü var. Morumsu renkteki yaban mersini ilk bakista maviyemisi (likapa) andiriyor. Biri kusburnu seklinde, digeri yuvarlak olmasina ragmen ilk izlenim ayni. Bu benzetis Latince adlarina yansidigi gibi, zamanla bir karisikliga da yol acmis olabilir (sahsi yorumum). Wikipedia'da belirtildigine göre "myrtle" adi Ingilizce'de de ilgisiz baska bitkileri nitelemekte kullanilirmis. Anladigim kadariyla, degeri mutfaktan cok bahcede.  Romalilar'dan bu yana sembolik anlamlar yüklenen, deger verilen bir bitki.

Goji , Kurt üzümü / Lycium barbarum / Goji berry, Wolfberry / Gojibeer, Bocksdorn

Photo by Sten Porse
Güneydogu Avrupa ve Asya'ya özgü bu meyve, özellikle Cin tibbinda önemli bir yere sahip. Yararlari ve yetistirme sartlari icin bkz. Meyvelitepe :) Kizilcik, cranberry ve hatta kusburnu veya karamuk meyvesiyle karistirilma potansiyeli görüyorum kendisinde. O yüzden not düsmek istedim :)

Frenküzümü / Ribes türleri / Ribes, Currant / Johannisbeere
150'ye yakin türü olan genis bir aile olmasina ragmen, en yaygin bilinenleri, kirmizi, siyah ve beyaz meyve veren frenküzümleri:

Photo by Ronile35

Photo by Saxo

Ahududu / Rubus idaeus / Raspberry / Himbeer


Photo by me'nthedogs


Bögürtlen / Bazi Rubus türleri / Blackberry  / Brombeer 


Photo by Bob Richmond


Aslinda dahasi da var :) Cünkü doga öylesine zengin ki, her cografyada, her iklimde birbirine benzer benzemez bir sürü güzel, yararli, yabani meyve sunuyor bize.

Ama bu kadarini bilmek bile yeterli diye düsünüyorum. Ne dersin?

Güncelleme (24.01.2012):
Pelin'in istegi üzerine:


Kusburnu / Bazi Rosa türleri / Rosehip / Hagebutte


photo by James Bowe
Emin degilim ama sanirim Türkce'de sadece Rosa canina (dog's rose, hundsrose) türüne (yukaridaki fotograf) kusburnu deniyor. Pek cok baska gül türünün meyveleri de yenebilir. Cayi, surubu ve marmeladi yapilir. Bazilarinin icindeki C vitamini oraninin Rosa canina'dan bile fazla oldugu söyleniyor. Biz bildiklerimizi sonbaharda doga yürüyüsleri sirasinda toplayip cig yiyoruz. Fakat her gül meyvesini emin olmadan kusburnudur diye yememek gerek.  


Karamuk, kadin tuzlugu / Bazi Berberis türleri / Barberry / Berberitze, Sauerndorn, Essigbeer


Photo by the justified sinner
Karamuk yabani olarak Anadolu'da yaygin yetisen ve kullanilan bir bitki. Cok dekoratif oldugundan sehirlerde de cit bitkisi olarak kullaniliyor. Yalniz her cinsi yenmiyor. Yanindan gectigimiz her citten meyvesini koparip yiyemiyoruz bu yüzden. Avrupa'da geleneksel olarak marmeladi yapiliyor. Salamurasini yapmak mümkün. Sekerlemesi de yapilabilir gibi kalmis aklimda. Yenebilen türlerinin taze yapraklari baharda salatalara katilabilir; eksi ve cok hos bir tadi var. Ayni yapraklar kuru ya da taze olarak "karamuk pilavi" yapmakta kullaniliyor Anadolu'da. Cok severek yaptigim bir yemektir :) Kökleri halicilikta sari renk elde etmek icin kullanilir. Harika bir bitki yani :) Dikkat! dikenlidir :) 

21 yorum:

  1. Harika olmuş Evren!
    Bence çoğu kişinin kafa karışıklığına ilaç gibi gelecek. Ha tabii değişmeyecek bir çok şey muhtemelen, bazı adlar bir kere dile yerleşti mi öyle kalıyor ama ne kadar çok kişi doğru haliyle kullanırsa en azından o kadar sallantı olur doğru sanılan yanlışlar konusunda.

    YanıtlaSil
  2. Çok çok faydalı oldu bu bilgiler benim için,teşekkürler Evren.Bir sürü kaynakta bir sürü farklı şeyle karşılaşınca iyice kafam karışmıştı.

    YanıtlaSil
  3. Aaa süper olmuş açıklamalarınız. Benim de yabancı arkadaşlara anlatırken en çok karıştırdığım şeyler. Umarım unutmam:)

    YanıtlaSil
  4. Çok güzel bir mini rehber olmuş, eline sağlık Evren.
    Kızılcığın unutulmaya başlayan meyvelerden olduğuna şaşırdım. Oysa yabanisi, en azından Marmara bölgesinde, dere tepe her yerde var. Aşılıları da mevsimi gelince muhakkak pazarda meraklısını bulur diye biliyordum.

    YanıtlaSil
  5. Tijen,
    Sagol, unutulmaya baslayan eski meyveler ve baska cografyalardan yeni meyveler derken hepsi karismis.

    Öykü,
    Sevindim :)

    Panduf,
    nerelerdesin arkadasim? Seni düsünüyordum, malum oldu. Minik adam büyük adam olmustur :)

    Semi,
    Buraya ilk geldigimde sebze, meyve ve balik adlari o kadar aklimi karistiriyordu ki, sonunda oturup birer liste hazirlamistim :) Dün eski bir defterde rastladim o listeye, heidelbeer'in karsisina yaban mersini yazmisim :) Bu yaziya sebep oldu :)

    Jale Hanim,
    tesekkürler, kizilcigin unutulmaya baslamis olmasi da benim kisisel yorumum. Yaniliyor olabilirim. Okudugum Almanca dergilerde kizilcigi tanitirken "Türkiye'de sekerlemesi yapilir" diye yaziyor. Sasiriyorum. Ben kizilcik sekerlemesini Türkiye'de görmedim, duymadim. Keza agacina da hic rastlamadim, rastladiysam da tanimiyordum. Oysa burada her gün anaokuluna giderken bile birinin yanindan geciyoruz. Hayatin icinde. Kizilcik Türkiye'de (artik) hayatin icinde degil bence. Pek cok eski meyvemiz gibi. Igde gibi, hünnap gibi. Ondan yola cikarak yazmistim o cümleyi.

    YanıtlaSil
  6. bu derleme harika olmuş Evren, ben de çoğunu birbirine karıştırıyorum hala. Günlük yaşamda çok görmeyince, kullanmayınca böyle oluyor tabi. Aktarlarda satılanlar hep yanlış adlarla satılıyor. Doğrusunu bilip gitmek lazım :)

    YanıtlaSil
  7. ben hala çayımın demlenmesini bekledğim için yazının içine dalmadım. ama şöyle bi başlığa, giriş yazısına ve fotolara baktım da çok sevindim. hep karıştırırım bunları ve birkaç da soru var aklımda, yazıda bulamazsam yine geliciim yorumlara :)

    YanıtlaSil
  8. peki frambuazla ahududu aynı şey midir evren? ve ahududu hep öyle açık renkte mi kalır yani böğürtlen gibi kararmaz mı? bir de keşke burda kuşburnu, karamuk da olsaydı, hepsini yanyana görmek farklarını ayırdetmek açısından çoook iyi oldu da :)

    YanıtlaSil
  9. BendenBizden,
    Bize kirmizi-pembe renkli bir "yabanmersini" gelmisti örnegin Türkiye'de aktardan alinmis. Ya Cranberry idi aslinda ya da gida boyasiyla boyanmis bir baska nesne :)

    Pelin,
    Evet, frambuaz (framboisier) Fransizca adi aslinda. Pasta-mutfak kültürüne paralel olarak gecmis dilimize diye düsünüyorum. Frambuazli pasta neyse de, meyve söz konusu oldugunda frambuaz degil ahududu demeyi tercih ediyorum ben :) Karamuk ve kusburnunu ekleyecegim bir ara.

    YanıtlaSil
  10. bence de ahududu varken frambuaza gerek yok, sadece aynı şey mi emin olmak istedim :)

    YanıtlaSil
  11. Süper süper. Ben de hep başından beri blogda bir şeyler tanıtayım vs. diyordum ama elim gitmiyordu, artık sadece keyifle okurum kendim yazmam bir şey :PP
    Çok güzel çok yararlı olmuş devamını isteriz.

    YanıtlaSil
  12. şimdi bakabildim evren, çok çok sağol, harikasın! bilgiyle doluyorum sayende..

    YanıtlaSil
  13. Selen,
    flickr'da CC lisansli fotograf yayinlayan arkadaslar sagolsun. Görsellik cok yardimci oluyor cünkü :) Devam edecegim :)

    Pelin,
    Bilgi merak edeni gelip bulur:D

    YanıtlaSil
  14. Cok guzel bir rehber, tesekkurler emeginiz icin :)

    YanıtlaSil
  15. Turna yemişi ile yaban mersini farkını anlattığın çok iyi olmuş. "Bunun kurutulmuşu neden kırmızı oluyor acaba?" diye kafası karışanlardan birisi de bendim zira :)

    YanıtlaSil
  16. ben gidip bir smoothy yapayim karnimi aciktirdin :))

    YanıtlaSil
  17. neli yaptin? turna yemisli mi? :D

    YanıtlaSil
  18. bogurtlen
    ahududu
    likapa
    turna yemisi
    avokado
    ispanak
    su kefiri suyu
    hmmm superdi :)

    YanıtlaSil
  19. yok yok :) biz ayiralim dedik, sen hepsini karistirmissin :D

    YanıtlaSil
  20. bir onceki gun idrar enfeksiyonu nedeniyle su kefiri suyu ve turna yemisini karistirip icmistim ona saysan :)
    yine mi olmaz, yine mi karistirmis olacagim :)
    e olsun o zaman sifa olsun :)

    YanıtlaSil