Yabani 'pusula' marulu

Yeni bir bitkiyle tanistim :)

Latince adi Lactuca serriola.
Türkce'de yabani marul, aci marul, esek marulu, yagli marul gibi adlarla biliniyormus ve Anadolu'da cok yayginmis. Almanca adi Stachel-Lattich (Stachel=Diken). Cünkü yapraklarinin arkasini cevirince ana damar boyunca türü benzerlerinden ayiran dikenler var. Fotograflarini gördügümde burada da kendisini ya da benzerlerini cok gördügümü farkettim ve sıkı takibe aldim. Cünkü bir diger Almanca adinin (Kompass-Lattich) ele verdigi gibi, cok ilginc bir özelligi var: Cok günes alan ortamlarda yetisen bireylerinin yapraklari pusula niyetine, yön bulmakta kullanilabiliyor :)

Bu yasayan ve yenebilen pusulanin calisma mantigi söyle:
Normalde pek cok bitki yapraklarini sapin cevresinde degisik acilarda yayarak büyütüyor. Bu bitki, cok günes alan ortamlarda asiri günes isigindan korunup, su kaybini azaltmak  icin yapraklarini sadece güney-kuzey yönünde büyütüyor. Ayni zamanda (yapraklarini günese dogru acan diger bitkilerin aksine) yapraklarinin genis yüzeyini günes isinlarina paralel tutuyor. Yani yapraklar gökyüzüne dogru degil, yana dogru bakiyor. Bu durumda otomatik olarak yapraklarin uzanis yönü güney-kuzey dogrultusunu gösterirken, genis yüzeyleri de dogu-bati dogrultusunu gösteriyor :)

Photo by chemazgz

Bu özelligi sadece dik ve sürekli günes isigi alan bireyler gösteriyormus. Ayni cevrede ama gölgede yetisen bireyler ise bilindik sekilde büyüyorlarmis. Bitki hangi sekilde büyürse, o seklide kaliyormus. Su var ki,  pusula seklinde büyüyenler günesin durumuna göre, fotosentezde isiktan tam yararlanabilmek icin bazen yapraklarini  günes isinlarina paralel pozisyondan dik pozisyona cevirebiliyormus (ki bu tür yaprak hareketlerini hemen her bitki yapar zaten).

Pusula marulunun varligindan haberdar oldugumdan beri cevremde görmek icin bakiniyorum. Burada taslik alanlarda,otoban kenarlarinda, hatta oturdugumuz sokakta kaldirim kiyisinda yetisen benzerleri var. Sadece iki kez acikca güney-kuzey dogrultusunu gösteren ve topraga paralel degil, dik duran yapraklar gördüm. Ikisinde de yaprak arkasinda ana damar boyunca dikenler acikca görülüyordu. Kalanlarinda ise (ayni tür mü, yoksa akraba mi emin degilim) yapraklar bir yön göstermese bile acikca günes isigindan korunmak icin topraga (ve günes isinlarinin gelis yönüne) dik durusluydu. En azindan bitkilerin bu türden bir korunma mekanizmasi oldugunu ögrenmis ve gözlemis oldum.   

Photo by Dandelion and Burdock

Yabani 'pusula' marulu papatyagillerden ve karahindibayi andiran minik, sari cicekleri var. Sapi kirildiginda icinden beyaz bir lateks sivisi akiyor. Vikipedi'ye bakilirsa sofralarimiza yolu cokca düsen salata marulunun atababasi imis kendisi. Tadi oldukca aci olmasina ragmen yenebiliyor. Yabanda hayatta kalabilmenin yollarini anlatan Almanca bir sitede gerektiginde yenebilecek bitkiler arasinda sayiliyor. Baska cografyalarda  "gerektiginde" degil seve seve yeniyor :) Akdeniz'de cig ya da haslanmis hali salata olarak tüketilirmis. Girit mutfagi'nda da kullanilirmis. Bu bilgiyi okuyunca Tijen Inaltong'un "Bir Ot Masali"ndaki esek marulu ile karsilastirdim. O Sonchus oleraceus adli bir baska türmüs; not düseyim.

Doganin pusula bitkileri bu yabani marulla sinirli degil. Kuzey Amerika'ya özgü  Silphium laciniatum yine Papatyagillerden ve yabani marula benzeyen bir bitki. Yapraklari benzer mantikla kuzey-güney yönünde büyüyor. Cevremizde rastlayabilecegimiz bitkilerden solucanotu (Tanacetum vulgare) ile bazi Iris türleri ve Aster linosyris benzer özelligi oldugu söylenen bitkilerdenmis, gözlemeli :)

Pusula bitkiler hosuna gitti mi? Takvim bitkileri zaten az cok biliyoruz, peki saat niyetine kullanilan/kullanilabilecek bitkilere ne dersin?